Izgradnja crkve Blažene Djevice Marije u Kozarcu, u narodu poznata kao „Mehmedova crkva“, decenijama se dovodi u vezu sa zabranjenom lјubavlјu lijepe Marije iz bogate austrijske porodice i Mehmeda, radnika pilane iz Kozarca. Zato ovu malu crkvicu često posjećuju oni koji se nadaju iskrenoj lјubavi i vjeruju u nju. Posjetioce oduševlјava izgled ove bogomolјe, prirodni ambijent kojim je okružena, ali i legenda koja je prati.

Legenda o tragičnoj lјubavi počinje velikim požarom koji je 1882. godine opustošio Prijedor. Tadašnja lokalna vlast odlučila je da se, zbog potrebe za drvenom građom u obnovi grada na Sani, otvori pilana. Za lokaciju koju mještani nazivaju Stara pilana, izabran je prostor na samom ulazu u današnji Nacionalni park „Kozara“.

Područje stare pilane

Posao je povjeren Austrijancu Karlu Šmuceru, koji je imao dva sina i kćerku Mariju. Na staroj slici izloženoj na info-tabli u blizini crkve, vide se pilana, kuća porodice Šmucer, pruga iznad pilane kojom su dovožena debla sa Kozare, te crkva na brežulјku. Nastavnik u Osnovnoj školi „Kozarac“ Amer Memić za “Kozarski vjesnik” priča da je Stara pilana bila prvi industrijski pogon zapadnjačkog tipa na ovom području.

Amer Memić, nastavnik u Osnovnoj školi „Kozarac“

„Tu je bila varošica sa više industrijskih i stambenih objekata. Kuća u kojoj je živjela porodica Šmucer, u čijem je vlasništvu bio ovaj proizvodni pogon, građena je u tradicionalnom bavarskom stilu. U lijevom uglu vidi se mala crkva, u narodu poznata kao Mehmedova crkva. Iznad pilane bila je pruga kojom su dovožena debla iz šume i automatizmom spuštana u pilanu. Na ovom prostoru bila je i prva električna centrala na prostoru Prijedora koja je električnom energijom snabdijevala objekte na Staroj pilani i neke kuće u samom centru Kozarca“, kaže Memić.

Sam putelјak kojim se od ceste ide prema „Mehmedovoj crkvi“, u sebi ima nešto bajkovito. Nakon što se pređe uzani mostić preko kozaračke rijeke Starenice, penje se stazom koja je obložena betonskim pločama i tek izlaskom na njen vrh, nazire se crkvica do koje vodi blago uzvišena šumska staza. Memić prepričava ono što se 120 godina prenosi sa kolјena na kolјeno. Navodi da je glavni akter ove baladične priče radnik pilane, Kozarčanin Mehmed Kulašić, koji je bio poznat po lijepom glasu i vještini sviranja tambure i šargije.

Marija Šmucer sa braćom (Fotografija iz knjige “Eksploatacija šumskog bogatstva u Bosanskogradiškom srezu za vrijeme austrougarske vlasti”)

„Takav naočit, čovjek hedonističkog duha, zapao je za oko lokalnoj lјepotici Mariji, kćerki Karla Šmucera, vlasnika ove pilane. Ona se zalјubila u njega i iz te tajne lјubavi rodilo se dijete. Karakteristično za ono staro, konzervativno doba je da ta lјubav nije bila dopuštena, a pogotovo dijete iz takve veze. Marija je dijete rodila u tajnosti. Kasnije ga je ostavila pred Mutničku džamiju, prethodno ga zamotavši u novine na njemačkom jeziku, Nјemački cajtung, koji je čitalo par Kozarčana, a među prvima svakako njen otac Karl Šmucer. Iz tog razloga, istina se veoma brzo saznala, pukla je bruka u kući tada najuglednijih, najbogatijih Kozarčana. Karl Šmucer je odlučio da svoju kćer pošalјe kod rodbine u Austriju, a u isto vrijeme, da bi očistio grijehe pred Bogom, odlučio je da napravi ovu crkvicu“, priča on.

Karlo Šmucer (Fotografija iz knjige “Eksploatacija šumskog bogatstva u Bosanskogradiškom srezu za vrijeme austrougarske vlasti”)

Memić dodaje da mnogo podataka o dalјoj sudbini mladih nema, osim da su zauvijek razdvojeni. Pretpostavlјa se da je Mehmed kraj život dočekao u melanholiji u Kozarcu, te da je u familiji Šmucera, Marijina veza sa njim bila zabranjena tema.

Kapela izgrađena 1902. godine

Pored crkve se nalazi kapelica, koja je svojevrsni kamen temelјac i na njoj je urezan datum izgradnje, 1902. godina, dok je crkva izgrađena godinu kasnije. Pored kapelice nalazi se betonsko postolјe sa katoličkim krstom koji je tada postavlјen. Prvi postavlјeni krst nalazi se i sada na „Mehmedovoj crkvi“. Ona je u prošlom ratu devastirana, ali je, zajedničkim snagama mještana svih nacija, obnovlјena 2011. godine.

Helga Kambič, unuka Karla Šmucera

U njenoj obnovi učestvovala je i unuka Karla Šmucera, Helga Kambič. O pilani u Kozarcu i njenim vlasnicima, postoje i pisani tragovi. Muzejski savjetnik u Muzeju Kozare Vedrana Adamović priča da je u jednom Glasniku iz 1911. zabilјeženo da je taj industrijski objekat bio registrovan već 1900. godine.

– Šmucer ulazi i u partnerske i suvlasničke odnose sa vlasnikom pilane u Podgracima, koja je jedna od prvih pilana na parni pogon. On je svoje kasnije aktivnosti razvijao iz tog suvlasničkog odnosa. Na lokalitetu Dere iznad samog Kozarca, najviše je eksploatisao lipu, jelu i smreku. U nekim izvještajima vidimo da je to 1903. godine bilo znatno manje u poređenju sa 1908. i 1909. godinom kada je bilo 2.000 kubnih metara drveta koji on izvlači sa tog prostora. Kasnija djelatnost za njegov rad bila je specifična, jer se bavio proizvodnjom i izradom malih kutija za cikoriju i kafu koje je radio isklјučivo za fabriku ,Frank’ u Zagrebu – priča Adamovićeva.

Vedrana Adamović, muzejski savjetnik u Muzeju Kozare

Dodaje da su Šmuceri bili pobožna familija te da su za izgradnju crkve Blažene Djevice Marije tražili potrebnu dozvolu.

„Za izgradnju su morali tražiti dozvolu župne crkve Svetog Josipa u Prijedoru, oni su to i dobili, naravno jedini uslov za podizanje te male kapele, a kasnije crkvice, jeste da bude javna, da se o njoj vodi i briga kako to dolikuje i da bude pod upravom ove župne crkve u Prijedoru koja je izgrađena 1897. godine“, kaže ona.

Navodi da se, formiranjem nove države 1918. godine i nacionalizacijom, dovodi u pitanje postojanje industrijskih objekata koje grade strani ulagači, te da i Šmucer, navodno zbog bolesti supruge Olge, napušta ove krajeve. Put ih nakon Kozarca vodi u Štajersku, Maribor pa u Zagreb gdje Karlo živi do 1945, a nakon toga vraća se u Štajersku gdje je preminuo 1964. godine.

Nema sumnje da je Šmucerova pilana bila značajna tokom obnove Prijedora nakon katastrofalnog požara. Međutim, iako je vladavina Austro-Ugarske ovim područjem bila izuzetno težak period za naš narod, iza Šmucera je ostala i „Mehmedova crkva“ kao simbol iskrene lјubavi, a uz nju i legenda o tragičnoj i zabranjenoj lјubavnoj vezi, koja će se i dalјe decenijama prepričavati.

U ŠMUCEROVOJ KUĆI ROĐEN ČUVENI STRAHINJA ALAGIĆ

Vlasnik Stare pilane u Kozarcu, nakon Šmucera, bio je Milan Alagić, otac uspješnog jugoslovenskog košarkaša i trenera Strahinje Alagića. Strahinja je rođen 1924. godine, a sa košarkašicama “Crvene zvezde” osvojio je titulu prvaka Evrope. Na mjestu gdje je rođen, nema više kuće Šmucera ni pilane čiji su objekti tokom Drugog svjetskog rata služili za partizansku bolnicu.

Bojana Majstorović/Kozarski